De herkomst van Japanse etiquette

Eli Steenput

Japanse etiquette is doortrokken van Confucianisme , een op klassen gebaseerd ethisch systeem gepromoot door Kon Fu Tzu (Confucius). Deze man wordt vaak verkeerdelijk als een zeer rationele filosoof voorgesteld. Kon Fu Tzu meende dat hij in een soort telepathisch contact stond met de geest van een krijger uit vroeger tijden. Deze geest vertelde hem (min of meer) dat de samenleving in verval was geraakt doordat de tradities verwaarloosd werden. De oplossing hiervoor was een strikt opvolgen van de rituelen, regels en etiquette uit deze vroegere periode. Hierdoor zouden de mensen uiteindelijk de harmonische toestand van weleer terugvinden. De Confuciaanse etiquette werd in Japan ingevoerd als een manier om de sociale orde te handhaven.

Als traditionele school voor goed gedrag was de Ogasawara ryu oorspronkelijk uitsluitend bestemd voor de klasse der krijgers. De Ogasawara school baseerde zich op de technieken afgeleid van paardrijkunst en boogschieten, en werd tenslotte veralgemeend door Minamoto no Yoritomo, stichter van het Kamakura Shogunaat (ongeveer 800 jaar geleden).

De Ogasawara familie stamt af van Minamoto no Yoshimitsu, broer van de beroemde Tsunemoto no Yoshiie, onder wiens leiding de Minamoto clan grote macht verkreeg. Yoshimitsu's achterkleinzoon, Tomitsu, was hoog begaafd in literatuur en krijgskunst. Omwille van zijn dapperheid bij het onderwerpen van de Taira, kreeg hij een eervolle positie. Tijdens de regering van keizer Takakura verwierf hij bijkomende eer door een ufo neer te schieten die het keizerlijk paleis teisterde. Tomitsu's zoon, Nagakiyo, was de eerste die de naam Ogasawara droeg, naar zijn geboortedorp in de provincie Kai (thans Yamanashi Prefectuur). De Ogasawara's muntten uit in boogschieten en paardrijden, en Nagakiyo diende Minamoto no Yoritomo als leraar van de shogun. Etiquette was in de Kamakura Periode niet zo ingeburgerd, maar de 7de opvolger van Nagakiyo, Sadamune legde nieuwe nadruk op etiquette in de kunst van boog en paard. Het is van zijn lessen dat de hedendaagse Ogasawara school afstamt.

Sadamune diende keizer Godaigo in de periode na het verval van het Kamakura Shogunaat en de oprichting van het Muromachi Shogunaat. De keizer legde de Ogasawara school op als de standaard voor etiquette van de krijgersklasse. Sadamune sloot zich later aan bij de Muromachi Shogun Ashikaga Takauji als ceremoniemeester. De Ogasawara gaven niet enkel les in boogschieten en paardrijden, maar ook in huwelijksrituelen en andere ceremoniele etiquette.

Drie generaties na Sadamune schreef Nagahide de "Sangi Itto", de hoeksteen van Ogasawara etiquette. Dit boek was geschreven op verzoek van de derde shogun, Yoshimitsu, die de teloorgang van de traditionele etiquette betreurde.

De Ogasawara kregen het beheer over de provincie Shinano (nu Nagano Prefectuur). Ze bevochten Takeda Shingen verschillende malen, en verloren tenslotte hun domein, tot het werd heroverd onder Tokugawa Ieyasu. In deze periode liet familiehoofd Sadayoshi de “zeven boeken van Ogasawara Etiquette” na aan zijn opvolger Hidemasa. In tegenstelling tot latere systemen van etiquette, die enkel op praal berusten, geven deze boeken een zinvolle verklaring voor alle aspekten van de sobere gratie van de gemanierde krijger.

In het zomergevecht van Osaka in 1615, vochten Hidemasa en zijn opvolger Tadanaga voor de Tokugawa en stierven heldhaftig. Als erkenning kreeg de Ogasawara familie het domein Akashi in Harima Provincie (nu Hyogo Prefectuur), een domein met een jaarlijkse opbrengst van 110,000 koku (een koku is genoeg rijst om 1 persoon een jaar te voeden). Later kregen ze Kokura in Buzen Provincie, met een opbrengst van 150,000 koku.

Tijdens de Edo Periode bleven de Ogasawara de elite van het shogunaat onderwijzen in etiquette. De bevolking begon toen geleidelijk de manieren van de krijgers na te bootsen. De regels van de Ogasawara etiquette beschrijven alle denkbare handelingen, waaronder jaarlijkse festivals, schikken van meubels, aantrekken en opvouwen van kleding, briefschrijven, tafelmanieren, inpakken van geschenken en nog veel meer.

Veel van de regels zijn erg strikt. Nochtans hebben alle regels een natuurlijke reden, die echter vaak een beetje verkeerd wordt begrepen. In de Ogasawara familie worden boogschieten, paardrijden en manieren samengebracht onder de term Kyuho. Kyuho verwijst naar manieren in vredestijd en strategie in oorlogstijd. In de Sangi Itto wordt Kyuho omschreven als een ingesteldheid die orde en wet wil bevorderen, en zo de mensen beschermen en in voorspoed laten leven. Kyuho omvat dus alle aspekten van beschaving. Hoe worden deze grote principes nu uitgedrukt in etiquette? Een Ogasawara document zegt: “Men moet zijn eigen gedachten opzij zetten en luisteren naar de mening van anderen. Als je je eerste gedacht opzij zet, zal je instinktief tot de waarheid komen. In elke positie zullen mensen met anderen in botsing komen. Wees bewust van uw eigen positie en wees correct tegenover anderen. Etiquette is begrip opbrengen voor anderen. Oprechte vriendelijkheid is de kern ervan. Etiquette is de natuurlijke harmonie van lichaam en geest, flexibel als water dat de vorm van de omgeving aanneemt. Uw gedrag aanpassen aan de omgeving; tijd, plaats en menselijke relaties, is de basis van etiquette en menselijk gedrag.”

In de geschiedenis van de Ogasawara school waren de geheimen van Kyuho slechts aan enkele uitverkorenen, het familiehoofd, de opvolger en de shogun, bekend. Onder Tsunayoshi (1646-1709) de 5de Tokugawa shogun, werden de samurai steeds meer afhankelijk van de handelaarsklasse. Deze machtsverschuiving vereiste een standaard van etiquette die op de hele bevolking toepasselijk was. De Ogasawara school werd gekozen als de standaard.

“Ogasawara leraars” schoten toen als paddestoelen uit de grond. De meeste van deze "experts" hadden een zeer beperkt begrip van de Ogasawara manieren, en hielden zich voornamelijk met zinloze details bezig. In de Meiji tijd was de toestand niet beter, aangezien de Edo etiquette klakkeloos nagebootst werd. De strenge en nodeloos ingewikkelde lessen in etiquette in vele meisjesscholen gaven de Ogasawara school een slechte reputatie. Als reaktie werd de school na de oorlog geconfronteerd met een steeds dalend aantal leerlingen.

Gedurende de laatste 10 jaar trad echter een heropleving van de interesse voor traditionele etiquette op. De etiquette legt nu meer nadruk op vrijheid en individuele rechten, maar de doelstelling is dezelfde als in de feodale periode: harmonie van lichaam en geest, en oprecht begrip voor anderen. Een belangrijke faktor in deze heropleving was meester Ogasawara Tadamune. Tadamune was professor literatuur aan de universiteit van Tokyo, de universiteit van Chiba en de Sagami meisjesschool. Tadamune vond dat de afwezigheid van etiquette en discipline een demoraliserend effekt heeft, en wilde tevens de 800 jaar oude school bewaren als culturele schat van Japan. Hiervoor begon hij als eerste meester de principes van de school toegankelijk te maken voor het grote publiek, via lezingen in het hele land, verschijningen op TV en een opleidingsprogramma voor leraars. Hij stierf aan longontsteking op 10 mei 1996 op 76 jaar.

Ogasawara's etiquette Curriculum

Het programma is opgedeeld in een beginnerscursus of "shodenshou", een middelbaar diploma of "chuudenshou",en de gevorderde graad van "okudenshou". Wie hierna nog verder wil trainen kan hulpleraar of leraar worden.

De beginnerscursus omvat:

1. Basisbewegingen, zitten, staan, buigen

2. Bezoeken, hoge en lage plaats

3. Geschenken geven, adressen schrijven, omgaan met scherpe voorwerpen

4. Gastvrijheid, inpakken van voorwerpen in papier

5. Vouwen en knopen

6. Feesten

7. Tafelmanieren

8. Openbare en internationale manieren, openen en sluiten van deuren

9. Zakelijke taal, telefoon, geven van naamkaartjes

10. Schrijven van brieven

11. Vrolijke gebeurtenissen, betekenis van ceremonie, omgaan met de waaier

12. Ongelukkige gebeurtenissen, deelnemingsgeschenken

Buigen

Als teken van stil respekt buigen we vanuit het middel. Een buiging kan een groet, een afscheid of een uitdrukking van dankbaarheid betekenen. Er zijn vele variaties op de buiging, afhankelijk van de omstandigheden. Zo hangt de diepte van de buiging af van de rang en het geslacht van de personen.

Vanuit een correcte zittende positie op de tatami, buig je het bovenlichaam met rechte rug. De armen komen hierdoor vanzelf naar voor en de vingertoppen raken de vloer. De afstand tussen de handen moet ongeveer een vuist groot zijn, de afstand van het hoofd tot de grond ongeveer 20 cm. Dit is een algemene buiging die in de meeste gevallen van toepassing is.

De belangrijkste punten zijn dat de buiging vanuit het middel gebeurt, en dat het bovenlichaam recht blijft. Ademhaling is ook belangrijk, en de aangewezen techniek heet reisansoke (drie adem methode). Je moet inademen terwijl je voorover buigt, uitademen wanneer je beneden tot stilstand komt, en terug inademen bij het rechtkomen. Op deze manier zal de rug op natuurlijke wijze gestrekt blijven, en het hoofd zal in een vlotte boog bewegen, twee kenmerken van een aantrekkelijke en oprechte buiging.

De staande buiging is verdeeld in drie soorten, de lichte buiging, de normale buiging en de meest beleefde buiging. Het enige verschil is de hoek van de buiging. De meest gebruikte normale buiging is 45 graden, de lichte buiging van 15 graden wordt alleen gemaakt naar kennissen, en de buiging van 90 graden is enkel voor ceremoniele gelegenheden, zoals bezoek aan een tempel of schrijn.

Laat de handen natuurlijk hangen, en sta natuurlijk en recht. Buig dan voorover met het hoofd en de rug in een rechte lijn. De drie adem methode kan ook hier gevolgd worden.

De schoonheid van een buiging hangt af van het rechtkomen. Dit moet langzaam gebeuren, kalm en in harmonie met de beweging van de andere partij. Zittende buigingen gebeuren in stilte. Vroeger plaatsen beide partijen eerst hun waaier voor de knieen, alvorens te buigen, maar tegenwoordig is het niet meer nodig zo beleefd te zijn. Wel moet de buiging correct worden uitgevoerd, anders is het onmogelijk de betekenis van respekt over te brengen. Iemand die “innige deelneming” zegt met de handen in de zakken komt niet oprecht over. Om ware gevoelens te tonen in een buiging, moet de rug recht gehouden worden. Oprecht respekt begint met een rechte rug.