The Dark Side

graden en gordels

Eli Steenput

Once you start down the dark path, forever it will dominate your destiny.
- Yoda

Waarom gebruiken we graden en gekleurde gordels in de krijgskunsten? Zou het niet beter zijn het hele gradensysteem gewoon af te schaffen? Het volgende zijn enkele van de redenen die soms gegeven worden voor het gebruik van promoties, graden en gordels. Ik bespreek hier de situatie bij ons en niet in Japan (wat daar gebeurt heeft hier toch geen belang).

Promoties en graden leiden nogal eens tot negatieve gevoelens. Volgens mij ligt een groot deel van de oorzaak in de erg uiteenlopende doeleinden waarvoor graden gebruikt worden. Als de ene dag iemand een graad krijgt als aanmoediging, en de andere dag iemand anders dezelfde graad als erkenning geweigerd wordt, kan dit tot verwarring en gekwetste gevoelens leiden. Het is belangrijk dat de jury zich bewust wordt van de zeer uiteenlopende onderbewuste motieven achter een examen.

Kwaliteitslabel

Een graad kan inderdaad ook toegekend worden als erkenning van je bereikte technisch niveau. Dit zal wel af en toe gebeuren, en we kunnen dus allemaal geloven dat het voor onze graad het geval was.

Volgens de geschiedenis waren graden oorspronkelijk bedoeld om het niveau van een student aan te geven, zodat de student bij een school of leraar kon binnenstappen die hij nog nooit gezien had, en de leraar zou meteen weten wat het niveau van de student is. In de praktijk werkt dit al lang niet meer, als het al ooit zo gewerkt heeft.

Om te beginnen zou het alleen kunnen werken voor scholen in dezelfde federatie, voor die graden die op niveau van de federatie toegekend worden (meestal niet onder eerste dan). Het gaat er ook van uit dat iedereen slechts één krijgskunst beoefend. Voor iemand die gele gordel heeft in Aikido maar vierde dan in jujutsu is de gele gordel waarschijnlijk geen goede graadmeter. Tenslotte houdt dit geen rekening met de ‘sociale promoties’ en alle andere redenen waarom het technische niveau totaal kan verschillen van de graad (andere redenen die hierna zullen besproken worden).

De ‘standaard’ graden veroorzaken ook allerlei onnodige moeilijkheden, bijvoorbeeld om iemand met een lichamelijke handicap te integreren in een club.

Om werkelijk het niveau van een ‘gast’ in de dojo te schatten, zal je hem toch moeten bezig zien, en moet je afgaan op de persoon en niet de kleur van de kledij.

Zelfkennis

Sommige mensen weten graag hoever ze staan in hun training. Een test meedoen kan hierover een inzicht geven. Het probleem is natuurlijk dat je niet weet waarom je de graad gekregen hebt. Was het als aanmoediging, of omdat de jury denkt dat je met je hogere graad wat beter je best zal doen, of als beloning voor al die jaren dat je al lidgeld betaalt, of als erkenning van je technisch niveau. Het helpt niet veel als je lagere graden ziet die beter zijn dan jezelf, en hogere graden die er niets van snappen. Bovenal, heb je echt een externe graadmeter (een kleurige gordel) nodig om te weten waar je staat? Zou je niet beter vooruit kijken waar je nog kan verbeteren, in plaats van achterom kijken om te zien hoe ver je al bent gevorderd?

Klasseren voor competitie

In sommige krijgskunsten vervullen graden de funktie van klassementen voor competitie. Hierover valt eigenlijk niet veel te zeggen.

Leerzame ervaring

Soms is een examen een zeer leerzame ervaring. Voor mensen die nerveus zijn als ze in het publiek iets moeten tonen bijvoorbeeld, is een test een goede gelegenheid om dit te oefenen. Dit argument voor het gebruik van een examen als leerzame ervaring, gaat natuurlijk alleen maar op als we veronderstellen dat het resultaat van de test eigenlijk niet veel belang heeft. Indien het al of niet behalen van een graad bepaalde gevolgen heeft (bv. al of niet zelf een club mogen oprichten) die belangrijk zijn voor de persoon die de test aflegt, kan men moeilijk beweren dat het enige doel van de test de leerzame ervaring is.

Onkruid wieden

In theorie kan een test natuurlijk ook gebruikt worden als een middel om de slechte studenten uit te wieden. Wie voor de twintigste keer niet slaagt voor zijn gele gordel zal hopelijk een bezigheid vinden waarmee hij niet zijn tijd verliest. In werkelijkheid zien we dit bijna nooit op deze manier gebeuren. Eigenaardig genoeg is het meestal het toekennen van een graad die er voor zorgt dat de slechte studenten het afstappen. Soms duurt het tot zwarte gordel. Het toekennen van een hoge graad om iemand weg te krijgen werkt natuurlijk niet erg stimulerend op de andere studenten. Dit lijkt vooral een symptoom van een slechte manier van lesgeven. Een effektieve en realistische trainingsaanpak is meer dan genoeg om onkruid te wieden.

Aanmoediging

Het toekennen van een graad kan gebruikt worden als aanmoediging, om het ego en zelfvertrouwen van de student op te krikken. De hoop is dat de student misschien wat harder zal werken om het niveau van zijn nieuwe graad werkelijk te verkrijgen, of dat de student zich gevleid zal voelen en daardoor niet zal stoppen met naar de les te komen.

Hierbij kan men zich terecht afvragen waarom hetzelfde niet mogelijk is door persoonlijk kontakt met de leraar. Ook is het nog de vraag of de student zijn hogere graad inderdaad zal verstaan als een teken dat er nu meer van hem verwacht wordt, en niet in de plaats als teken dat hij het nu gemaakt heeft. Gezien het aantal mensen die stoppen met trainen kort na het behalen van een graad, is de waarde van de aanmoedigingsfunktie twijfelachtig. Nochtans wordt dit veel gedaan, en lijkt ook dikwijls te werken (in de zin dat na enkele weken de persoon traint op het niveau van de gegeven graad).

Wortel en Stok

Sommigen denken dat bepaalde studenten de ‘push’ van een naderend examen nodig hebben om harder te werken, of tot een hoger niveau door te dringen. De graad dient dan als wortel om de student te helpen een zekere barriere in de training te overwinnen. Voor dezelfde redenen, maar iets dramatischer, kan men de student op een test laten mislukken. De test dient dan als stok. Merk op dat in beide gevallen de student behandeld wordt als een ezel.

Het gevaar van deze methodes is dat studenten tenslotte enkel oog hebben voor de wortel en de stok, en vergeten waar het echt om draait. De bedoeling is niet de graad halen, maar vooruitgang te boeken in de training. Uiteindelijk worden testen en graden een belemmering voor het leerproces (bijvoorbeeld als studenten zich enkel concentreren op wat ze moeten kunnen voor het examen). Hoeveel mensen zouden nog teveel belang aan hun graad hechten, als de graad niet zo vaak als wortel wordt gebruikt?

Ook de leraar kan het doel uit het oog verliezen. We zien dit als enkele weken (of uren, afhankelijk van de graad) voor de test de leraar intensief met de student bezig is, en dan na de test wordt de student gewoon weer een deel van de massa.

Tenslotte is het niet de test die het probleem oplost, het is de student zelf die het probleem moet oplossen. In het beste geval werkt de test als een placebo, in andere gevallen als je reinste kwakzalverij.

Dit ‘pushen’ moet niet verward worden met iemand aansporen een test mee te doen. Sommige mensen zijn klaar voor een test, maar voelen zich zelf niet klaar en moeten wat aangespoord worden om mee te doen. Dit is niet hetzelfde als de test zelf gebruiken als drukkingsmiddel.

Vloer en Plafond

In het ideaal geval train je zo goed als je kan. Je graad kan fungeren als een vloer, een minimum niveau dat je verwacht wordt te overschrijden. Dit is niet echt officieel, anders zou het betekenen dat iemand die om de ene of andere reden verslapt in zijn training zijn graad zou verliezen. In de meeste krijgskunsten wordt dit niet gedaan. Een veel minder gunstige rol van een graad is dat hij ook kan fungeren als een plafond. Het is mogelijk dat je minder hard traint en minder presteert dan je zou kunnen, omdat je comfortabel zit op het niveau dat met je graad overeenstemt. Dit kan zelfs in de hand gewerkt worden door hogere gordels, die niet altijd waarderen dat een lagere gordel sommige dingen beter kan dan zijzelf.

Scepter en Kroon

Sommigen beschouwen graden als een statussymbool, of een teken van autoriteit. In iedere groepsaktiviteit waar iets geleerd wordt zal na een tijd een soort structuur van ‘senioriteit’ groeien. Het gradensysteem kan deze structuur formaliseren. Het probleem is dat de formele graden meestal niet overeenstemmen met de informele ‘echte’ niveaus van de mensen. Dit leidt meestal tot dikkenekkerij en kleinzielige wrijvingen. Over graden als teken van autoriteit is weinig positiefs te zeggen: het is ofwel gerechtvaardigd en overbodig, ofwel ongefundeerd en een bron van miserie.

Schild

Een middelmatige student met een hoge graad is nog altijd een middelmatige student. Een goede student zonder graad is een goede student. Het is kennis die uw niveau bepaald, geen gekleurd kledingstuk. De graad is slechts een aanwijzing, maar het is een aanwijzing die zeer weinig mensen rechtstreeks zullen in vraag stellen, tenzij ze opzettelijk ruzie zoeken. Een student met een hogere graad kan ook altijd beginnen “uitleg geven” aan een lagere graad die hij technisch niet de baas kan. Hierdoor fungeert de graad als een sociaal schild waar de student zich achter kan verbergen wanneer zijn kunde in vraag gesteld wordt.

Beloning

Vooral voor hogere graden wordt de graad vaak eerder toegekend als een teken van erkenning voor vele jaren inzet enz. Dit is dan ook de reden dat voor hogere graden niet altijd een examen wordt afgenomen. Soms wordt de graad zelfs gewoon per post toegekend. Of er kan een examen zijn voor de show, terwijl de bedoeling van de graad eigenlijk een beloning is. Het is waarschijnlijk best dat de reden voor het toekennen duidelijk gemaakt wordt om misverstanden te voorkomen.

Belang

Het is belangrijk te onthouden dat uw graad uiteindelijk enkel belang heeft voor wie een lagere graad heeft dan uzelf. Als iemand met dezelfde of een hogere graad u een stommiteit ziet doen, zal die u dat zeggen, of u nu een gele of een bruine gordel draagt. Dus niet alleen telt uw graad enkel in uw eigen club, maar dan nog alleen voor het kleine groepje met een lagere graad dan uzelf. Bovendien zullen ze uw graad niet respekteren als ze u niet repekteren als persoon. In het beste geval zullen ze een uiterlijk vertoon van respekt bewaren tot ze zelf de hogere graad behaald hebben. Als een test nodig is om studenten aan te moedigen, is er iets mis met de lesmethode. Als een test nodig is om de student te overtuigen dat hij vooruitgang heeft gemaakt, is er iets mis met de lesmethode. Als een test nodig is om een student te tonen dat hij zichzelf overschat, is er iets mis met de lesmethode. Als een graad nodig is om te weten wie respekt verdient in de club, is er iets…

Het probleem van hogere graden

Graden komen niet uit de lucht gevallen. Voor mensen met een lage graad is er geen probleem; ze kregen hun graad van iemand met een hogere graad. Maar waar komt de hoogste graad vandaan? Voor wie hier even over nadenkt is het duidelijk dat het systeem alleen kan blijven werken zolang er mensen zijn die een hogere graad toekennen dan ze zelf bezitten. Bijvoorbeeld aan zichzelf. Het lijkt op het eerste zicht dubieus dat, bijvoorbeeld, drie bruine gordels bijeen komen en één of twee van hen tot zwarte gordel verkiezen. Daarna vormen de twee nieuwe zwarte gordels een jury en geven de derde ook een zwarte gordel. Dan herhalen ze dit voor tweede dan. Dit is ongeveer wat er in Japan gebeurt op niveaus zoals 8ste of 9de dan.

Wanneer iemand zichzelf benoemt tot 9de of 10de dan (bijvoorbeeld iemand die zich afsplitst van een organisatie), is dat meestal niet enkel met de bedoeling voor een grote meester door te gaan. In feite is het bezitten van een hoge graad op zich niet belangrijk. Wat belangrijk is in een club of organisatie, is de graden die men kan uitdelen aan anderen, niet zozeer de graad die men zelf heeft. Dit moet men goed begrijpen. De “wettelijkheid” van een hoge graad komt niet van bovenaf, maar van beneden: zolang er mensen zijn die willen trainen in uw organisatie, en die bij u willen examen afleggen om van u een graad te ontvangen, is uw eigen graad “gewettigd”.

Sommige stijlen zoals de Aikikai omzeilen het probleem door de hoge graden te laten erkennen door een erfelijke opvolger, momenteel de kleinzoon van Ueshiba Morihei. Dit funktioneert maar in de mate dat de lagere graden de kwaliteiten van de opvolger erkennen. Bijvoorbeeld toen Morihei opgevolgd werd door zijn zoon Kisshomaru, verlieten een hele hoop van zijn beste leerlingen de Aikikai en begonnen hun eigen organisaties, waarvan ze zelf het hoofd waren.

Hier in het westen was oorspronkelijk het probleem minder groot, omdat de Japanners zorgen dat de westerlingen geen hoge graden krijgen. Ter vergelijking, waar het in Japan gebruikelijk is dat een leraar 6de of 7de dan heeft, is het hier niet ongebruikelijk om vanaf 1ste dan een club te openen. Op die manier bleef de macht om graden toe te kennen in Japan. Ook heerste in die beginperiode een soort evangelisatie-gevoel, men wilde de krijgskunsten zoveel mogelijk verspreiden. Net zoals nu gaven toen mensen op alvorens ze hun zwarte gordel haalden, maar het verschil was dat deze eerste zwarte gordels in de streek niemand boven zich hadden. Of ze nu talentvol waren of niet, zij waren toen de grote “meesters”, apostelen die Aikido gingen prediken onder de heidenen. Je zou voor minder een hoge dunk van uzelf krijgen. Enkele snuggere zwarte gordels van de derde generatie zagen hoe de zaken stonden, en begonnen nog vlug een club om ook bij deze “groten” te horen.

Intussen is een eerste dan helemaal niet meer zo bijzonder, en is het zeker niet gezegd dat elke zwarte gordel een club moet beginnen. Vandaag zijn echter de hoogst gegradeerde mensen hier ingehaald door hun studenten, waardoor de graden geblokkeerd raken. Bijvoorbeeld, persoon A die, laat ons zeggen (zuiver hypothetisch) vijfendertig jaar geleden begon met Aikido, was na 20 jaar zesde dan. Persoon B begon 30 jaar geleden bij persoon A met Aikido, en was na 20 jaar vijfde dan. Persoon C begon 25 jaar geleden bij B met Aikido, en is na 20 jaar vierde dan. Men ziet dat de situatie vast zit, want Japan geeft geen hogere graden meer aan buitenlanders. De enige mogelijke uitweg om de situatie te deblokkeren is dat iemand zichzelf een graad bij geeft. Het beste zal natuurlijk zijn dat A zich een 7de of 8ste (beetje reserve) dan toekent, waardoor iedereen een graad kan opschuiven. Indien A dit niet doet, bijvoorbeeld omdat A de noodzaak niet ziet, zich te oud vindt, of heel dat gradengedoe intussen beu is, zal zich geleidelijk een spanning opbouwen tot B of C geen andere mogelijkheid meer zien dan zich los te maken van A en een eigen weg te gaan (en zichzelf een graad bijgeven). Zeker als er in de organisatie al andere spanningen (bv. over interpretatie van techniek, om maar iets te noemen) aanwezig zijn, is een breuk niet denkbeeldig.

Het enige alternatief is dat de termijnen voor eenzelfde graad altijd maar verlengen (dit is niet denkbeeldig, in de kendofederatie bijvoorbeeld werden recent alle temijnen met een jaar verlengd, ‘toevallig’ in hetzelfde jaar dat enkele westerlingen toe waren aan een relatief hoge graad). Dit is natuurlijk een gemene streek van de ouderen om hun machtspositie te kunnen bewaren. Er is helemaal geen reden om aan te nemen dat iemand die iets vroeger begon met training noodzakelijk altijd het beste inzicht of de beste techniek heeft, of het best kan les geven. Eerder het tegendeel; iemand die hier later begon, heeft relatief gezien les gekregen van een meer gevorderde leraar en heeft getraind met meer gevorderde medestudenten. Logisch gezien zouden de graden dus eigenlijk sneller moeten toegekend worden dan vroeger.

Het lijkt dus dat het hele gradensysteem in de krijgskunsten meer nadelen dan voordelen heeft. Uiteraard zullen degenen die thans een hoge graad hebben niet staan te springen om het systeem af te schaffen dat de basis vormt van hun macht, prestige en inkomsten.