Nieuwjaar in Japan

naarr Shiota Taeko

Nieuwjaar is het belangrijkste traditionele feest in Japan. Deze tijd van het jaar is gevuld met traditionele aktiviteiten die een succesvol jaar moeten verzekeren. Vele Japanners nemen deze gelegenheid om in vele aspekten van hun leven een nieuwe start te maken. In het Osaka van mijn jeugd, waar mijn ouders een winkel van babykleding en beddegoed hebben, werden de oude gebruiken en tradities strikt gerespekteerd, en tegen midden december was iedereen druk bezig met de voorbereiding van de festiviteiten die samengaan met het afscheid van het oude jaar en het verwelkomen van het nieuwe jaar.

Voor ons, de kinderen, kwam het eerste teken dat een nieuw jaar op komst was, toen moeder onze feestelijke kimono’s bovenhaalde om te zien of ze nog wel pasten. Ze moest meestal het middel en de schouders aanpassen aan onze groei tijdens het voorbije jaar. Tegelijkertijd begonnen mijn vader en zijn winkelbedienden volop rekeningen te schrijven en betalingen te doen, volgens de traditie die vereist dat het nieuwe jaar zonder schulden begonnen wordt. Rond deze tijd begon ook iedereen nieuwjaarskaarten (nengajo) te schrijven voor vrienden, familie, leraars, kenissen, relaties, ongeveer iedereen waarmee men het afgelopen jaar enig kontakt had. Vele mensen fabriceren hun kaarten zelf, met zelfgemaakte houtsneden. Deze kaarten, gevormd als een postkaart, worden bewaard door de post, gebundeld per huishouden en allemaal tegelijk bezorgd op de morgen van 1 januari. Onze kaarten bevatten meestal eigen tekeningen van het dier van het komende jaar volgens de chinese dierenriem. Zo wordt 1998 het jaar van de Os.

Volgens Shinto traditie neemt een kami (god) op nieuwjaar zijn intrek in ons huis. Een volledige kuisbeurt van het hele huis, ook van de zolder en de vloer onder de tatami, is nodig om de kami te verwelkomen. Als kinderen hielpen wij moeder altijd bij dit kuisen. Dit kuisen heet susuharai of ‘roet vegen’, het huis wordt gezuiverd van zowel stoffelijk als spiritueel vuil van het voorbije jaar.

De scholen sloten op 25 december, niet omdat dit kerstmis is, maar omdat vanaf deze dag iedereen, ook de kinderen, gemobilizeerd werd voor de laatste intensieve voorbereidingen. De plezierigste voorbereiding was altijd het bezoek aan de grote eindejaarsmarkt om eten, versieringen en speelgoed voor ons te kopen. Dit nieuwjaarsspeelgoed bestond uit hagoita (houten badminton raketten waarmee ‘hane tsuki’ gespeeld wordt) voor meisjes en vliegers en tollen voor jongens. De hagoita heeft een tekening op de voorkant, en moeder werd altijd lastig omdat ik zoveel tijd nodig had om mijn keuze te maken.

Tegenwoordig houden vele mensen een feestje op kerstavond, hoewel er heel weinig gedoopte christenen zijn in Japan. Vooral kinderen waarderen de komst van de kerstman.

Op 28 december wordt de kadomatsu, een versiering van gesneden bamboe en dennetakken en soms pruimetakken ook, aan de huisdeur geplaatst om de toshigami (Nieuwjaar god) te verwelkomen. Deze versiering symboliseert een boom waarlangs de kami kan afdalen naar de aarde. Bamboe is symbool van kracht en den van lang leven. De versieingen blijven tot 15 januari, deze periode heet ‘matsu no ichi’ of ‘binnen de den’. Koekjes, gemaakt van geplette gestoomde zoete rijst, ‘omochi’, werden oorspronkelijk gemaakt als offer voor deze kami.

De mannen pletten deze rijst met een grote houten hamer terwijl de vrouwen tussen de hamerslagen door de rijst in de vijzel omkeren en bevochtigen. Degenen die niet rechtstreeks meedoen kijken toe en roepen het ritme voor de pletters, in afwachting van een stuk verse rijstkoek met vulling van zoete bonen.

De laatste drie dagen van het jaar was moeder druk bezig met de bereiding van het eten voor de feestdagen. Volgens de traditie mag de Nieuwjaarsgod niet gestoord worden door keukengeluiden tijdens de eerste drie dagen van het jaar. Niemand werkte op deze drie dagen (shogatsu sanganichi) De meeste winkels waren vroeger de eerste week gesloten, dus er was veel te koken. De gerechten zijn speciaal gekozen om de huisvrouw te ontlasten tijdens de feestdagen. Groenteschotels zijn makkelijk te bewaren en daarom populair. De nieuwjaarsgerechten (osechi) hebben ook een gunstige betekenis, zoals kuromame (zoete zwarte bonen), kazunoko (haring eieren), en kobumaki (opgerolde kelp). Kreeft wordt ook gegeten, omdat de rug van de kreeft krom is zoals de rug van een oudere mens, en het eten ervan wordt beschouwd als bevorderlijk voor een lang leven.

Het kuisen van de winkel moest wachten tot de sluiting op de namiddag van 31 december. Als alles proper was, ging vader rond het huis om shimenawa op te hangen, een touw van rijststro met papieren stroken, dat regen en bliksem voorstelt (oude symbolen van vruchtbare oogst) om de tijdelijke verblijfplaats van de kami aan te duiden. Moeder versierde de tokonoma met een gunstige kakemono (hangrol) - meestal een voorstelling van de berg Fuji- en twee rijstkoeken versierd met een aantal gelukbrengende etenswaren, zoals appelsienen, gedroogde kelp en persimoenen als offer voor de huiskami.

Laat op de avond van 31 december, als alle voorbereiding voltooid is, eet iedereen een kom toshikoshisoba, speciale boekwijtnoedels. Daarna luisteren we naar het geluid van de Boeddhistische tempelbellen (tsuri gane), die 108 keer geluid worden (joya no kane) op middernacht. Het luisteren naar deze klokken wordt verondersteld de toehoorders te verlossen van de 108 slechte passies die elk mens plagen. Een tsuri gane wordt geluid met een grote houten hamer, opgehangen aan koorden, dus het is meer een gong dan een klok. Vele bezoekers gaan jaarlijks kijken naar het luiden van de grootste bel ter wereld, in de Chion tempel in Kyoto. Deze weegt 74 ton. Sommige mensen gaan hierna bidden in het schrijn of de tempel, bij het licht van feestelijk vuurwerk.

Op de eerste dag van het jaar (ganjitsu) kleedde iedereen zich in zijn feestelijke kimono, en kwam onze familie samen voor het eerste maal van het jaar. We begroetten elkaar met de woorden Akemashite omedeto gozaimasu.

Na het uitwisselen van nieuwjaarswensen, en het klinken met toso (speciale sake) op elkaar en de kami van het nieuwe jaar die bij dit ontbijt aanwezig is, aten we de nieuwjaarsgerechten, samen met een speciale soep, ozoni. De ingredienten van ozoni varieren volgens de streek en de familie, maar mochi hoort er altijd bij. Oorspronkelijk was ozoni een soep gemaakt van het voedsel dat op nieuwjaar geofferd werd. Mijn moeder maakte ozoni in de Kyoto stijl, met witte bonenpasta, en ik maak de mijne op dezelfde manier.

Voor deze gelegenheid gebruikten we gelakte kommen en schotels, op kleine individuele tafeltjes. Elk familielid gebruikte een paar houten hashi (eetstokjes), speciaal gereserveerd voor gebruik tijdens de feestdagen. Na het ontbijt zaten alle familieleden, en ook de winkelbedienden, voor vader om om beurt hun goede voornemens voor het nieuwe jaar uit te drukken en het traditionele geschenk aan geld in een kleine enveloppe te ontvangen dat otoshidama heet. Kinderen van 10 jaar oud krijgen tegenwoordig in totaal (van alle familie tesamen) gemiddeld 25.000 yen, waarmee ze mogen doen wat ze willen. Rond deze tijd kwam de postman met de nieuwjaarskaarten.

Vele mensen bezoeken het plaatselijke schrijn (ujigami) op de eerste morgen van het jaar, maar wij gingen meestal de tweede morgen, wanneer het iets minder druk was. Het eerste bezoek van het jaar heet Hatsumairi. Aan het schrijn zegden we een gebed en trokken een heilig lotje om te zien wat het nieuwe jaar ons zou brengen. We brachten ook ons oude geluksamulet mee om het te ruilen voor een nieuw.

Nieuwjaarsdag wordt traditioneel in familiekring doorgebracht. In onze familie trokken alle nonkels en tantes naar het huis van grootmoeder om te eten, te drinken, te praten en te spelen. Dit was een van de weinige keren dat we al onze neefjes en nichtjes tesamen zagen. Er liepen bijna twintig kinderen in huis te spelen en ruzie te maken.

We speelden dan vaak karuta, een spel met 100 kaarten waarvan op de ene helft kanji, spreekwoorden en gedichten en op de andere bijpassende tekeningen staan. Iemand trekt een gedicht uit de stapel en dan probeert men als eerste de bijpassende tekening te vinden in de uitgespreide kaarten.

Volgens het volksgeloof zal het oefenen van iets op de tweede dag van het jaar iemands talent verbeteren, daarom moesten we op deze dag onze eerste kalligrafie van het jaar schrijven en aan onze ouders laten zien. Deze eerste schrijfles heet kakizome. Vader ging vers water halen van de bron, waarmee we inkt maakten op de inktsteen. De geur van verse inkt doet mij altijd denken aan mijn plannen en voornemens van nieuwjaar. We schreven gelukkige woorden zoals hatsu hinode (eerste zonsopgang), onze wensen, of gewoon woorden die we graag schreven, en het resultaat werd in huis omhooggehangen tot 15 januari, het officiele einde van de nieuwjaarsfestiviteiten.

Na onze schrijfles mochten we met onze vriendjes gaan spelen terwijl de volwassenen hun vrienden en buren gingen bezoeken. Het nieuwjaarsbezoek of nenshi is erg populair. Bij deze bezoeken wordt Otoso geserveerd, een zoete sake. Wij kinderen zouden pronken en elkaar overbluffen met onze hagoita, vliegers en tollen. De winterse wind is ideaal om grote kleurige vliegers op te laten.

Op de derde dag van het jaar wordt aan het keizerlijk hof de Genshisai voltrokken, een antiek ritueel met een oude vorm van dansen en muziek die gagaku heet.

De drie dagen van nieuwjaar gingen vlug voorbij. We waren terug op school voor we het beseften. De sfeer van nieuwjaar bleef echter hangen tot in februari. Op 11 januari werd het offer in de tokonoma opgegeten. Tijdens de nacht van 14 januari worden kadomatsu, shimekazari en andere versieringen verbrand in een groot vuur tijdens het ombeyaki feest. De deelnemers zingen, roosteren rijstkoeken en laten hun toekomst voorspellen. Jongens en meisjes die de leeftijd van 20 jaar bereikt hebben, vieren op 15 januari ‘seijin no hi’ of volwassenendag.

Vandaag de dag zijn veel van de oude gebruiken verdwenen. Kant-en-klaar nieuwjaarsgerechten zijn te koop in de winkels, vele vrouwen hebben niet meer de tijd of de goesting om de traditionele gerechten zelf te maken. Winkels gaan weer open op de tweede of derde dag van het nieuwe jaar. In de stad ziet men weinig mensen rijst pletten, en de kadomatsu versieringen zijn uit de mode.

De diepere betekenis van nieuwjaar blijft echter bewaard in Japan. Mensen komen nog altijd samen met familie en vrienden op nieuwjaar. Ik hoop dat mijn kinderen hun herinneringen aan nieuwjaar ook zullen koesteren, en de tradities die ik hen geleerd heb zullen doorgeven aan de komende generaties. En ik hoop dat ze mij later met hun kinderen zullen bezoeken op nieuwjaar in een grote familiebijeenkomst zoals mijn grootmoeder die gaf.